یوز پلنگ

یوزپلنگ یا یوز (نام علمی: Acinonyx jubatus)، جانوری مهره‌دار و پستاندار از راستهٔ گوشتخواران، خانوادهٔ گربه‌سانان است. این جانور در گذشته در بیشتر مناطق آفریقا و گستره وسیعی از آسیای مرکزی و شبه‌قاره هند یافت می‌شد، اما امروزه با کاهش شدید جمعیت روبرو شده‌است. از میان دو زیرگونهٔ اصلی یوزپلنگ، یکی از زیرگونه‌ها که با نام «یوزپلنگ آسیایی» شناخته می‌شود در خطر جدی انقراض است و تعداد کمی از آن در دشت‌های مرکزی ایران به بقا ادامه می‌دهند.

بدن یوزپلنگ در درازای چندین میلیون سال به گونه‌ای پیشرفت پیدا کرده‌است که این جانور بتواند توانایی حرکت با تندی برابر با ۱۱۰ کیلومتر در ساعت را داشته باشد. سرعت یوزپلنگ در عرض ۳ ثانیه پس از شروع دویدن به ۹۶ کیلومتر در ساعت می‌رسد که از شتاب بسیاری از خودروهای مسابقه‌ای نیز بیشتر است. اندام باریک، پاهای لاغر و بلند، قفسه سینه‌ای کم پهنا ولی عمیق و جمجمه‌ای کوچک، ظریف و گرد، یوز را به سریع‌ترین جانور روی زمین تبدیل کرده‌است.

این جانور به آسانی از دیگر گربه‌سانان تشخیص‌پذیر است و آن را نه تنها از روی خال‌های روی بدن می‌توان متمایز کرد، که بدن باریک و کشیده، سر کوچک، چشم‌های بالا قرار گرفته، و گوش‌های کوچک و تا حدودی پهن شمایلی یکتا به او می‌دهند. طعمهٔ معمول یوزها آهوها (به ویژه آهوی تامسون)، ایمپالا، و دیگر پستانداران سم‌دار حداکثر تا ۴۰ کیلوگرم وزن هستند. یک نر بالغ تنها هر چند روز یک بار شکار می‌کند اما ماده‌های دارای توله تقریباً هر روز به شکار می‌پردازند. در حالی که سایر گربه‌سانان شکارچیان شب هستند، یوزها عمدتاً روزها فعال بوده و اغلب در اوایل بامداد و غروب آفتاب به سراغ طعمه‌های خود می‌روند.                                         

یوز پلنگ ایرانی

یوزپلنگ آسیایی یا یوزپلنگ ایرانی (نام علمی: Acinonyx jubatus venaticus) یک زیرگونهٔ به‌شدّت در معرض خطر انقراض از یوزپلنگ است که اکنون تنها چند ده قلاده از آن در ایران یافت می‌شود.

این جانور در مناطق بیابانی در سطح منطقه زندگی می‌کرد و سال‌هاست که نسل آن در معرض نابودی کلی قرار دارد. نتایج جدیدترین تحقیقات نشان می‌دهد که بین ۷۰ تا ۱۰۰ یوز پلنگ در مناطق حاشیه کویر مرکزی از جمله خارتوران، نایبندان، دره‌انجیر و میاندشت وجود داشته باشد. این تخمین نتیجه نقشه‌برداری زمینی است که توسط بیش از ۱۲۰۰۰ دوربین دید در شب که در مکانهای مختلف کار گذاشته شده بود

ایران از دهه ۱۹۷۰ به عنوان تنها زیستگاه یوزپلنگ‌های آسیایی (ایرانی) شناخته شده است. یوزپلنگ ایرانی تنها نژاد این جانور است که یال دارد.

زیستگاه‌های یوزپلنگ در ایران

زیستگاه عمده یوزپلنگ در ایران دشت کویر است که بخش‌هایی از استان‌های کرمان، خراسان، کرمان، یزد، تهران و مرکزی را در برمی‌گیرد. اکنون این ناحیه وسیع استپی و بیابانی به آخرین پناهگاه یوز آسیایی مبدل شده است. به طور مشخص و کاملاً واضحی طی دو دهه اخیر تعداد گزارش‌های رسیده از این ناحیه وسیع در مورد مشاهده یوز کاهش یافته و تنها گزارشات معدودی از مشاهده جانور در پارک ملی کویر، مناطق توران نابیندان، دره انجیر، میاندشت و خوش ییلاق به دست آمده است. این در حالی است که بین سال‌های 46 تا 57 گزارشاتی از تهران (به خصوص پارک ملی کویر)، سمنان (توارن، خوش ییلاق و مناطق اطراف)، خراسان (منطقه میاندشت و مناطق اطراف طبس)، یزد (منطقه کالمند و مناطق دیگر اطراف بافق، مهریز، نفت و شهر یزد)، اصفهان (منطقه موته و کلاه قاضی)، فارس (پناهگاه حیات وحش بهرام گور)، کرمان (خبر و روچون)، مازندران (پارک ملی گلستان)، هرمزگان (اطراف حاجی‌آباد) و نیز گزارشات مکتوبی از سیسان (اطراف هامون صابری) و بلوچستان (بمپور) و حتی نفت شهر در استان کرمانشاه مبنی بر مشاهده یوز وجود داشته است. این روزها پناهگاه حیات وحش نابیندان طبس، پارک ملی خارتوران سمنان به همراه سه منطقه دیگر یعنی پارک ملی کویر و مناطق دره انجیر و بافق از معدود مکانهایی‌اند که هنوز یوز در آنها مشاهده می‌شود و از جمعیت‌های اندکی باقی مانده این جانور باشکوه پشتیبانی می‌کند.
(یوزپلنگ ایرانی)
1. پارک ملی کویر استان سمنان، مساحت 400000 هکتار، 4 واحد محیط بانی، پارک ملی کویر در 50 کیلومتری جنوب غربی تهران است. این منطقه که زمانی آفریقای کوچک نامیده می‌شد یک زیستگاه غنی از نظر تنوع زیستی در کشور است. گونه‌های حیوانی منطقه عبارتند از: جیبر، آهو، قوچ و میش وحشی، کل و بز وحشی، کفتار، پلنگ، گرگ و گونه‌های نادر گربه‌سانان کوچک از جمله گربه شنی و کاراکال است.
2. پارک ملی پناهگاه حیات وحش و ذخیره‌گاه زیست کره خارتوران استان سمنان، مساحت 000/004/1 هکتار، 5 واحد محیط بانی، خارتوارن یکی از مهمترین و ارزشمندترین مناطق ویژه تحت نظارت سازمان حفاظت از محیط زیست می‌باشد و مجموعه‌ای از تقریبا تمامی گونه‌های جانداران صحرایی ایران از جمله جیبر، آهو، قوچ و میش وحشی، کل و بز وحشی، کفتار، پلنگ، گرگ، یوزپلنگ را پناه می‌‌دهد و یکی از دو پناهگاه باقی مانده برای گور است. تعداد گورهای موجود در این پارک ملی 250 الی 300 رأس براورده شده است.
3- پناهگاه حیات وحش نابیندان طبس شمال شرقی استان یزد، 1500000 هکتار، 4 واحد محیط بانی، این منطقه از جدیدترین مناطق تحت کنترل سازمان حفاظت از محیط زیست بوده و د ر زمره مهمترین زیستگاه‌های یوز قرار گرفته است. انواع وحوش کویری و نیمه کویری، از جمله روباه، شاه روباه، جبیر، آهو، قوچ و میش وحشی، خرگوش، کل و بز وحشی، کفتار، گربه شین و گرگ در این منطقه دیده می‌شوند.
4- منطقه حفاظت شده بافق استان یزد، 150000 هکتار، 2 واحد محیط بانی، بافق در 100 کیلومتری شرق یزد است و آب و هوای بسیار خشک دارد. گونه‌های حیوانی این منطقه آهو، قوچ و میش وحشی، کل و بز وحشی، کفتار، پلنگ و گرگ است.
5- منطقه شکار ممنوع دره انجیر استان یزد، 000/150 هکتار، 1 واحد محیط بانی. این منطقه دارای محیط زیست شکننده و آسیب‌پذیر بودهو از پوشش گیاهی فقیری برخوردار است. گونه‌های جانوری از قبیل جبیر، قوچ و میش وحشی، کل و بز وحشی در این منطقه مشاهده می‌شود.
مخاطرات
عواملی چند بقای یوزپلنگ آسیایی را در ایران تهدید می‌کند که از آن میان می‌توان به دو عامل اصلی اشاره کرد. نخست تخریب و بهم ریختگی زیستگاه که ناشی از فرآیند تبدیل زمین به بیابان در بخش‌های وسیعی از کشور است. در این میان پارک‌های ملی و دیگر مناطق حفاظت شده به خصوص مورد تخریب قرار گرفته‌اند که عمده آن در سال‌های 1366 تا 1369 صورت پذیرفته. دوم: کاهش روزافزون طعمه.

تخریب زیستگاه
توسعه کشاوزی و صنایع، اسکان انسان‌ها، معدن‌کاری و طرح‌های زیربنایی در اکثر زیستگاه‌های طبیعی ایرانی تغییراتی به وجود آورده است. افزایش تعداد دام بدون توجه به ظرفیت محیط و فصل مناسب در تخریب و کاستن گیاهان نقش بسزایی داشته و این به نوبه خود به از بین رفتن سم داران، که مهمترین طعمه یوزپلنگ می‌باشد. منتهی ش ده است. تقریبا تمامی مردم روستایی ساکن در زیستگاه یوزپلنگ آسیایی بز، گوسفند و شتر پرورش می‌دهد. این مسئله مدت زیادی است که به مانعی در حفاظت از حیات وحش تبدیل شده است. اما امروزه دامداری به تجارتی فراگیر تبدیل شده است و چرای بیش از حد به خصوص در مناطق حفاظت شده، کماکان رایج است (که در فصول خشک به تغذیه صنعتی بدل می‌شود) فرایند تبدیل زمین به بیابان بسیاری از مناطقی را که یوزپلنگ در آن زندگی می‌کند از بین برده و مناطق وسیعی را به محیط تخریب شده، که دارای ارزش اقتصادی با حیات وحش اندکی می‌باشد، تبدیل کرده است. در چنین شرایطی، مناطق حفاظت شده به مکان‌هایی ایده‌آل برای چرای دام تبدیل می‌شوند. امروزه زیستگاه‌ یوزپلنگ پراکنده است و عمده‌ترین این مناطق که هنوز حیات وحش را حمایت می‌کند در ایران قرار دارد. ارتفاع اکثر این مناطق بین 100 تا 600 متر است و ویژگی آنها تپه‌های کم ارتفاع و رویش گیاهی پراکنده است. بیشه‌زارها تخریب شده‌اند. رودها به خشکی گراییده‌اند مگر پس از بارندگی سنگین. و تعداد بسیار کمی گوسفند وحشی بز، آهو و یوزپلنگ باقی مانده است.
تهدیدهای غیرزیستگاهی
شکار مستقیم وحوش در ایران با وفور فزاینده سلاح گرم و استفاده از خودرو برای شکار همبستگی کامل دارد. اکثر شکارچیان غیرقانونی از اهمیت یوزپلنگ و طعمه‌های آن در نظام بوم‌شناختی آگاه نیستند و شکار غیرقانوی در نظر آنها جرمی ناچیز به حساب می‌آید. علاوه بر شکار غیرقانونی، سالانه حدود یک میلیون مجوز شکار با سهمیه 300 گلوله به طور رسمی صادر می‌شود. باید به تمام این تهدیدها بهره‌برداری تجاری از گونه‌های خاص را نیز افزود که به صورت بی‌رویه ادامه دارد. گونه‌هایی چون آهو، پلنگ، باز، هوبره، کبک، مرغابی و تمساح از جمله گونه‌های در خطرند. با توجه به تعداد اندک یوزپلنگ باق مانده در مناطق و به خاطر اینکه نسبت ماده به نر این گونه هنوز روشن نیست، با شکار هر یک گربه‌سانان لطمه سنگینی به نظام ژنتیکی گونه در حال انقراض وارد می‌شود. متأسفانه نظارت بر شکار غیرقانونی دشوار است. به عنوان مثال، زیستگاه‌های یوز غنی ازکانی‌های مهم صنعتی و تجاری است که توسط وزارت صنایع و معادن مورد بهره‌برداری قرار گرفته می‌شود. استخراج معدن به خودی خود تهدیدی محسوب نمی‌شود اما جاده‌سازی مناطق مذکور را برای همگان از جمله شکارچیان غیرقانونی، قابل دسترسی می‌کند.